Kültür balıkçılığı hayvansal gıda üretiminin en hızlı büyüyen alanı olarak nitelendirilmektedir. Özellikle artan dünya nüfusu ve sağlıklı beslenme talebinin artması, bu büyümedeki başlıca etkenlerdir. FAO verilerine göre; günümüzde dünya çapında tüketilen balıkların yaklaşık yarısı bu yapay ortamlarda yetiştirilmektedir. Hızla büyüyen kültür balıkçılığının pazar değeri ise 285 milyar doları aşmaktadır.
Derya Yıldız
Balık, birçok bölgede kültürel geleneklerin bir parçası olarak beslenmedeki yerini almaktadır. Besleyicilik değeri açısından mükemmel bir profile sahip olan balık, protein, yağ asitleri, vitaminler, mineraller ve temel mikro besinler açısından son derece değerli bir kaynaktır. Özellikle sağlıklı beslenme bilincindeki gelişme ve ekonomik refah düzeyindeki yükselme, tüketim alışkanlıklarının değişmesini ve balık tüketimine yönelik talebin artmasını sağlamıştır.
Gıda tüketim alışkanlıklarındaki bu değişim, kültür balıkçığı pazarının da büyümesinde önemli bir role sahiptir. Günümüzde kültür balıkçılığı, gıda arz ve talebini karşılama noktasında mutlak bir zorunluluk olarak değerlendirilmektedir.
PAZAR BÜYÜKLÜĞÜ VE GELECEK BEKLENTİLERİ
Kültür balıkçılığı istikrarlı bir büyüme sergilese de 2019’daki Covid-19 pandemisinden büyük ölçüde etkilenmiştir. Pandemi sırasında tedarik zincirinin bozulması ve ev dışı gıda tüketiminin azalması nedeniyle balık ürünlerinin satışlarında hafif bir düşüş yaşanmıştır. Ancak evde balık tüketimi artmış ve önümüzdeki yıllarda da bu pazarın, karlılığını artırması beklenmektedir.
Allied Market Research tarafından hazırlanan “Aquaculture Market by Environment and Fish Type: Global Opportunity Analysis and Industry Forecast, 2021–2027” raporuna göre; 2019 yılında küresel kültür balıkçılığı pazarının büyüklüğü 285 milyar 359 milyon dolar olarak kaydedilmiştir. Pazarın, 2027 yılına kadar 378 milyar 5 milyon dolar büyüklüğe ulaşması beklenmektedir. Söz konusu dönemde yıllık birleşik büyüme oranının (CAGR) ise yüzde 5,8 civarında olacağı öngörülmektedir.
Balık yetiştiriciliği, yetiştirilme alanlarına, türlere ve bölgelere göre farklı açılardan değerlendirilmektedir. Yetiştirilme alanları bakımından pazar büyüklüğü ele alındığında, tatlı su balıklarının en yüksek gelir getiren segment olduğu görülmektedir. Allied Market Research’ün raporuna göre; tatlı su segmenti 2019-2027 tahmin döneminde, yüzde 5,9 ile en yüksek büyümeyi sağlayacaktır. Onu yüzde 5.8’lik büyüme ile tuzlu su segmenti takip edecek.
Bölgesel açıdan Asya-Pasifik, 2019’da pazarda lider bir konuma sahiptir ve gelecekte de hakimiyetini sürdürmesi beklenmektedir. Latin Amerika, Orta Doğu ve Afrika (LAMEA) 2019’da neredeyse dörtte bir payla gelir yaratma açısından en büyük ikinci pazar olmuştur. Bu bölgenin 2019-2027 tahmin döneminde yüzde 5,6 yıllık bileşik büyüme oranı ile daha da genişlemesi beklenmektedir.
Güney Amerika ve Güney Afrika’daki bazı ülkelerdeki teknolojik gelişmelerin, LAMEA’daki su ürünleri pazarının büyümesini artırması beklenmektedir. Ayrıca, Orta Doğu’da altyapı ve teknoloji açısından yaşanan hızlı gelişme, LAMEA pazarındaki büyümeye katkı sağlamaktadır. Afrika’daki zayıf ekonomiler ise tam tersine bu bölgedeki su ürünleri pazarının büyümesini engellemektedir.
Kuzey Amerika’da su ürünleri yetiştiriciliğinde son yıllarda genişleme durmuştur, ancak Güney Amerika’da özellikle Brezilya ve Peru’da güçlü ve sürekli bir büyüme göstermektedir.
KÜRESEL BALIK ARZI VE TÜKETİMİ
Tüm dünyada 580 civarında türün balık çiftliklerinde yetiştirildiği tahmin edilmektedir. Bu türler arasında somon, sazan, ton balığı, morina balığı, alabalık, tilapia, yayın balığı, yılan balığı ve pisi balığı, bölgesel olarak değişmekle birlikte, en yaygın yetiştirilen türler olarak öne çıkmaktadır.
Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü FAO’nun “The State of World Fisheries and Aquaculture 2020” raporuna göre; 2017 yılında 172 milyon ton civarında olan küresel balık üretimi, 2018 yılında yaklaşık 179 milyon tona ulaşmıştır. Bu üretimin 82 milyon tonluk kısmı kültür balıkçığı tarafından gerçekleştirilirken, avlanma yoluyla arz edilen balık miktarı 96 milyon ton olarak gerçekleştirilmiştir.
2018 yılındaki üretimin 156 milyon tonu doğrudan insan tüketimi için (kişi başlı yıllık 20,5 kg) kullanılırken geri kalan 22 milyon ton, balık unu ve balık yağı üretiminde kullanılmıştır. Toplam balık üretiminin yüzde 46’sını gerçekleştiren kültür balıkçılığı, insanlar tarafından tüketilen balığın da yüzde 52’sini sağlamıştır.
Bölgesel bazda Asya, küresel balık üretiminin yüzde 34’ünü gerçekleştirirken, Amerika yüzde 14’ünü, Avrupa yüzde 10’unu, Afrika yüzde 7’sini ve Okyanusya yüzde 1’ini gerçekleştirmiştir. Asya bölgesinin ve dünyanın en büyük balık üreticisi olan Çin, 2018’de küresel balık üretiminin yüzde 35’ini gerçekleştirmiştir.
KÜRESEL BALIK YEMİ ÜRETİMİ
Alltech 2021 Küresel Yem Araştırması’na (2021 Global Feed Survey) göre 2019 yılında 48 milyon ton olarak gerçekleşen küresel balık yemi üretimi, 2020 yılında yüzde 3’lük büyüme ile 49,4 milyon tona ulaşmıştır. Bu da 1,187.7 milyon ton olan küresel karma yem üretiminin yüzde 4,1’ine karşılık gelmektedir.
2020 yılında balık yemi üretiminde Asya-Pasifik bölgesi, 36,5 milyon tonla ilk sırada yer almaktadır. Çin, Asya-Pasifik’teki en büyük üretici olmasına rağmen, 2020 yılında bölgedeki ana büyüme Vietnam, Bangladeş ve Filipinler kaynaklı olmuş ve bölgenin yem üretimi bir önceki yıla kıyasla yaklaşık 1 milyon ton artmıştır.
2020 yılında balık yemi üretiminde Asya-Pasifik bölgesini 4,9 milyon tonla Latin Amerika, 4,1 milyon tonla Avrupa, 1,7 milyon tonla Kuzey Amerika ve 1,4 milyon tonla Afrika takip etmektedir. Bölgesel bazda en yükse büyümeyi ise Latin Amerika sağlamıştır. Bölge, 2020 yılında bir önceki yıla kıyasla üretimini yüzde 8 civarında arttırmıştır.
NEDEN KÜLTÜR BALIKÇILIĞI?
Balık yetiştiriciliği hayvansal gıda üretiminin en hızlı büyüyen alanı olarak nitelendirilmektedir. Özellikle artan dünya nüfusu ve sağlıklı beslenme talebinin artması, bu büyümedeki başlıca etkenlerdir. Günümüzde dünya çapında tüketilen balıkların yaklaşık yarısı bu yapay ortamlarda yetiştirilmektedir.
Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü’ne göre dünyadaki doğal balık stoklarının yaklaşık yüzde 32’si aşırı sömürülmekte ve stoklar hızla tükenmektedir. Balık çitlikleri ise aşırı avlanmadan kaynaklanan bu sorunun bir çözümü olarak değerlendirilmektedir. Yani yanlış avlanmadan iklimsel değişikliklere kadar birçok sebepten dolayı yok olma tehlikesi ile karşı karşıya olan türlerin devamlılığı, balık çiftlikleri sayesinde sağlanmaktadır.
Ayrıca özellikle bazı türlerin diğer çiftlik hayvanlarına kıyasla daha az besin ihtiyaçları olduğu belirtilmektedir. Bazı verilere göre bir kilo çiftlik balığı üretmek için kabaca yarım kilo yem gerekirken yarım kilo tavuk üretmek için neredeyse iki kilo yem, yarım kilo domuz eti için yaklaşık üç kilo ve sığır eti için yaklaşık yedi kilo yem gerekmektedir. Bu da dünyadaki kaynakları çok daha verimli kullanarak dokuz milyar insanın ihtiyaçlarını karşılayabilen bir hayvansal protein üretmek anlamına gelmektedir.
KÜLTÜR BALIKÇILIĞINDA ÖNE ÇIKAN SORUNLAR
Kültür balıkçılığı, sunduğu avantajların yanı sıra bazı noktalarda endişe kaynağı olmaya devam etmektedir. En büyük endişe kaynağı, balık çiftlerinden kaynaklanan kirliliktir. Hem açık denizlerde kafesler/ağlar içerisinde hem de havuz, tank gibi kapalı alanlarda yapılan balık yetiştiriciliğinde atık yem, dışkı, üre ve diğer atıklar önemli bir çevresel sorun olarak değerlendirilmektedir.
Bu sorun, balık çiftliklerine hastalık kaynağı olarak geri dönmektedir. Geçmiş yıllarda farklı ülkelerde yaşanan çeşitli hastalık vakaları, bazı balık türlerinde bölgedeki endüstrinin fiilen ortadan kalkmasına dahi neden olmuştur. Ayrıca bu ortamlarda balıkların yaşamını devam ettirebilmeleri için kullanılan antibiyotik ve benzeri ilaçlar da sorun yaratmaktadır.
İster açık denizlerde olsun ister kapalı alanlarda olsun balık çiftliklerinden kaynaklanan bu kirliliğin tespit edilmesi, engellenmesi, su kalitesinin ve habitatın korunması, endüstrinin önündeki en önemli sorunlar olarak durmaktadır. Endüstri, hastalık ve kirlilik yaymadan balık üretmenin, çevresel ayak izini azaltmanın yollarını aramaktadır.
Bir diğer sorun balıkların neyle besleneceğidir. Balık çiftlikleri, yem konusunda yine büyük oranda deniz kaynaklarına bağlıdır. Endüstri için özellikle balık unu ve balık yağı gibi yem bileşenlerini tedarik edebilmek, uzun vadede gittikçe daha zor olacaktır. Tahminlere göre endüstri küresel balık unu arzının yaklaşık yüzde 70’ini, balık yağının ise yüzde 90’ını kullanmaktadır. Bir diğer yem bileşeni olan tahıllar ise doğrudan insan beslenmesinde de yoğun olarak kullanılmaktadır. Bu yüzden tahılların doğrudan yem için kullanımı (küspe gibi yan ürünler hariç) destek bulmamaktadır.
Ancak bununla ilgili umut verici alternatifler hızla artmaktadır. Yakın zamanda en çok konuşulan alternatiflerden biri böceklerdir. Bir diğer alternatif ise alglerdir. Her iki konuda da hem araştırmalar yoğunlaşmakta hem de üretim yaygınlaşmaktadır.
Günümüzde balık çiftliklerinde yeni türler üretme, üretimi ekonomik hale getirme, yemleme, vücut direncini artırma, aşılama ve çevresel ayak izini düşürmek gibi konularda yoğun çalışmalar devam etmektedir.
Kaynaklar:
1. The State of World Fisheries and Aquaculture 2020, Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO), http://www.fao.org/
2. Aquaculture Market by Environment (Marine Water, Fresh Water, and Brackish Water), and Fish Type (Carps, Mollusks, Crustaceans, Mackerels, Sea Bream and Others): Global Opportunity Analysis and Industry Forecast, 2021–2027; Allied Market Research; https://www.alliedmarketresearch.com/
3. How to Farm a Better Fish; By Joel K. Bourne, Jr.; National Geographic; https://www.nationalgeographic.com/foodfeatures/aquaculture/
4. https://www.wikipedia.org/
